Onderzoeksproblemen doordat bronnen nogal tekort schieten

Hoogeveen – Ronald Wilfred Jansen is momenteel bezig met het samenstellen van een boekje over de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen. Het bescheiden boekwerkje zal handelen over de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945. Waarom dit onderwerp?

Over de oorlogsgeschiedenis van Hoogeveen is reeds een en ander geschreven. Ik verwijs hierbij vooral naar de gedetailleerde verslagen van Albert Metselaar. Hij stipt her en der ook kleine vreugde uitingen aan die plaatsvonden vóór de algehele bevrijding van Hoogeveen op 11 april 1945 en benoemt enkele bevrijdingsfeesten op en na 11 april 1945.

Echter de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945 zijn nog een onderbelicht thema en anno 2022 is dit een van de laatste mogelijkheden om nog nieuwe getuigenisverslagen te verzamelen. Opvallend is dat er überhaupt geen boek in Nederland is verschenen met specifiek bevrijdingsfeesten als thema. Hoogeveen heeft dus nu de primeur.

Onderzoeksproblemen

Probleem bij dit onderzoek is dat de bronnen nogal tekort schieten. Dit is mede veroorzaakt door de bedenkelijke rol die de toenmalige burgmeester Jetze Tjalma (1893-1985), de politie en ambtenaren in de Jodenvervolging hebben gehad. Het stadsbestuur heeft dan ook vlak na de oorlog het onderzoek naar de oorlog en hun eigen handel en wandel gefrustreerd. Het toenmalige stadsbestuur heeft in haar reactie op de oproep van Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (nu: NIOD) in 1945 laten weten dat ze over haar oorlogsgeschiedenis niets belangwekkends te melden heeft. De gemeente Hoogeveen creëerde tijdens de bevrijdingsfeesten het beeld van ‘wij’ (gemeentebestuur, geallieerden en burgers) tegen ‘zij’ (de Duitse bezetter en collaborateurs) en wilde dit beeld graag naar buiten blijven presenteren. De werkelijkheid was genuanceerder. Behalve verzet, was er ook sprake van passief meelopen en Collaboratie.
De auteur moet eerlijk bekennen dat hij waarschijnlijk ook niet de meest moedigen zou hebben behoord in de oorlog.

Het stadsbestuur heeft in 1945 dan ook geen boek gepromoot om  alle oorlogsherinneringen in Hoogeveen vast te leggen. Enkele andere steden wel, waarbij ook schoolkinderen werden uitgenodigd om hun herinneringen te delen.

Vlak na de oorlog, en ook nadien, is er weinig continuïteit geweest in de bewaking van het erfgoed van Hoogeveen. De in 1971 opgerichte museum 5000 Morgen besteedde aandacht aan de oorlogsgeschiedenis en bevrijding van Hoogeveen, maar is in 2015 opgedoekt. Voor zover de auteur weet, leidde dit tot enkele nieuwe getuigenisverslagen.

In de jaren ‘70 waren we al enkele decennia van de oorlog verwijderd. Vermoedelijk zijn veel foto’s (van privépersonen en pers) in 1945 genomen zonder het besef dat deze foto’s later van grote historische waarde zouden kunnen zijn.
Veel materiaal dat herinnert aan de bevrijdingsfeesten zijn in de tussentijd waarschijnlijk verloren gegaan bij verhuizingen, overlijden, wisseling van krantenredacties, en (kleine) rampen, zoals branden. Zo ruimden ook beroepsfotografen bij tijd en wijle hun archief op waarbij vele negatieven voorgoed verloren zijn gegaan.
Ook zijn waarschijnlijk veel brieven, films, dagboekfragmenten en attributen zoals vlaggen en linten verloren gegaan.

Tijdens de oorlog was fotografen en filmen streng verboden, tijdens de bevrijding niet, althans getuige de overgeleverde foto’s in Hoogeveen. Tijdens de bezetting was fotografie verboden, slechts beroepsfotografen kregen soms vergunning om foto’s te maken. Vermoedelijk waren er ook legerfotografen die meeliften met de Duitse en geallieerde legereenheden. Dit kan een reden zijn dat veel foto’s van vreugde uitingen vóór 11 april 1945 niet zijn overgeleverd.

Anno 2022 wordt het onderzoek wat gefrustreerd. Zo is het oud-archief van Hoogeveen niet verplicht uitgaven van o.m. de Veenmol te bewaren en er is geen mogelijkheid om van krantenartikelen op fiches een goede afdruk te maken.

De Historische Kring Hoogeveen (HKH) laat alleen leden toe of wie ze toegang willen verschaffen en daaronder vallen niet de mensen die kritiek hebben op de HKH. Pluspunt is dat iedere belangstellende in het oud-archief van Hoogeveen op affiches kan zoeken in de Hoogeveensche Courant, ook in de dagen dat de bevrijdingsfeesten plaatsvonden. Mooi is ook de overgeleverde foto’s in het oud-archief van Hoogeveen, hoewel de documentatie veelal te kort schiet, zodat er bij tijd en wijle foto’s in de media verschijnen die aan Hoogeveen worden toegeschreven, maar die elders zijn gemaakt.

Anno 2022 is het een hele klus om nog getuigenissen op de sporen. In Nederland leven 17 miljoen inwoners waarvan 0,02 % ouder is dan 85 jaar.  In Drenthe wonen meer dan 41.000 mensen die de bevrijding meemaakten en  er zijn
nog 909 levende Drentse volwassen die 5 mei 1945 als volwassene hebben meegemaakt, aldus een analyse van CBS-cijfers. Er van uit gaande dat 18 jaar volwassen is zijn deze mensen anno 2022 95 jaar.  Het aantal van 909 lijkt
me aan de lage kant, gezien de bevolkingsontwikkeling in Hoogeveen. In 2021 had de gemeente Hoogeveen
56.000 inwoners  en anno 2022 wonen in de gemeente Hoogeveen al circa 500 personen in de leeftijdscategorie
van 90 jaar en ouder, dat is 0,9 % van de bevolking van Hoogeveen. Het is de auteur niet bekend hoeveel van die 500 personen in Hoogeveen zijn geboren en de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945 bewust hebben meegemaakt.
Via talrijke oproepen, ondermeer aangeleverd in verzorgingshuizen in Hoogeveen en gepubliceerd op tal van FACEBOOK pagina’s, zoals van Oud- Hoogeveen (webbeheerder Henk Jonker) zijn een aantal nieuwe getuigenissen verzameld. Het is verder de vraag in hoeverre de zeer ouderen nog in staat zijn of bereid zijn hun herinneringen te delen.

Werkwijze

Hoewel het aantal verslagen over de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen (nog) schaar is, is over de oorlogsgeschiedenis in Hoogeveen het nodige bekend, hetgeen vooral te danken is aan de streekhistoricus Albert Metselaar en enkele andere zelfstandige onderzoekers, zoals Marga Zwiggelaar en Jan en Anneke Pol. Het is niet de bedoeling alle bekende historische feitjes over de oorlog te repeteren. Albert Metselaar heeft ook veel pijnlijke details naar boven gebracht.
Mogelijk dat er tijdens de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945 zich meer misstanden hebben afgespeeld en mogelijke burgers de rol van hun burgemeester betwisten, echter ontbreken betrouwbare primaire bronnen om dit te controleren. Wel is zo dat een wethouder in 1945 kritiek uitte op de politie, zoals blijkt uit gemeentelijke notulen, die werd echter de mond gesnoerd door de toenmalige burgemeester Tjalma, wiens ereburgerschap inmiddels is ingetrokken. Wellicht kan deze oproep nog de aanzet geven voor mensen om nog ‘moeilijke’ zaken in de openbaarheid te brengen.

Ook zal het boek geen aandacht geven aan alle gedenkmonumenten van de oorlog. Ook hiervoor verwijs ik opnieuw naar de publicaties van de streekhistoricus Albert Metselaar. Het boek behandelt dus de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945, de feesten van direct betrokkenen, en niet latere bevrijdingsfeesten, waarbij meer aandacht kwam voor gedenken.

In het boek wordt behalve kort de oorlogsachtergrond, kleine vreugde uitbarstingen beschreven (vóór de algehele bevrijding op 11 april), de spontane april feesten, de georganiseerde mei feesten, en de Oranjefeesten in juni- december, die een mix vormen tussen koningingezindheid en bevrijdingsgevoelens. Zo nodig worden op- en aanmerkingen o.m. betrekking hebbend op de historische context of mogelijke onjuistheden geplaatst. Ook worden zo nodig verduidelijkingen toegevoegd. De originele spelling wordt veelal intact gelaten, ook als de krant spellingfouten maakt.

Belang

Het boek is dus van belang om nog resterende getuigenisverslagen te verzamelen. Zo ontstaat er een compleet overzicht, eventueel nog aangevuld met pijnlijke details, want bevrijding is niet louter een mooi verhaal, maar een mensenverhaal. Hopelijk komt er van de spreekwoordelijke rommelzolder nog wat meer materiaal naar boven. Klinkt wat cru, maar vooral gezien de leeftijd van de ‘overlevenden’, is dit een van de laatste mogelijkheden voor info uit de eerste hand.
Deze verslagen zijn van belang voor ons, maar ook voor de komende generaties in Hoogeveen is het belangrijk dat
men oog houdt voor de bevrijdingsfeesten in Hoogeveen in 1945: vrijheid is niet iets vanzelfsprekend. Getuige ook
de huidige misère in Oekraïne. Het boek zal bescheiden zijn, maar kan wel een aanwinst zijn. Hieronder vraagstellingen
die ook de lezer wat aanknopingspunten biedt bij de aanlevering van de broodnodige informatie. De getuigenisverslagen moeten de kern van het boek vormen, hoe meer, hoe groter het belang van het boek. Belangrijke, mogelijk nognaar boven komende authentieke getuigenissen, verdienen volgens de auteur een plek in het Drents Archief.

Ronald Wilfred Jansen, Hoogeveen, email info@rwj-publishing.com